Podhalański folklor

Choć piękny region Podhala ściąga wielu turystów swoją cudowną naturą i wysokimi szczytami, ogromną atrakcją turystyczną jest również regionalny folklor. Kolorowa, ludowa kultura jest kultywowana do dzisiaj, a żywe tradycje, które przechodzą z pokolenia na pokolenie, czynią ten region wyjątkowym. Spędzając wczasy na Podhalu, warto zainteresować się lokalnymi zwyczajami i obrzędami, których zrozumienie pozwala lepiej poznać góralską kulturę – w końcu Kościelisko to nie tylko białe stoki i zielone szlaki!

GWARA GÓRALSKA

Podhalańska gwara jest jedną z gwar dialektu małopolskiego. Jest to najżywsza i najlepiej zachowana do dziś gwara góralska, za której popularyzację w dużej mierze odpowiadał poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Cieszyła się ona dużym zainteresowaniem w okresie Młodej Polski.

Choć w Zakopanem została dość zniekształcona, w regionie Kościeliska nadal można słyszeć autentyczną, regionalną mowę. W gwarze podhalańskiej bardzo powszechne jest mazurzenie, czyli proces fonetyczny polegający na wymawianiu głosek zębowych, jak 'c', 's', 'z', 'dz', zamiast spółgłosek dziąsłowych 'cz', 'sz', 'ż','dż'. Ponadto charakterystycznym zabiegiem dla mieszkańców małopolski jest fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. „skoroź uwidziała” zamiast „skoroś uwidziała”. Spółgłoskę „ch” wymawia się jako „k”, natomiast „k” stojące przed literą „l”, wymawia się jako „f”.

To tylko kilka z wielu elementów gramatycznych, fonetycznych i zwyczajowych – jest ich wszystkich bardzo dużo! Prócz wymowy, w dialekcie małopolskim różni się również zapis wielu słów, w których pojawiają się znaki, niewystępujące w słowniku języka polskiego. Więcej na temat gwary podhalańskiej możesz przeczytać na Wikipedii.

PODHALAŃSKA SZTUKA

Mieszkańcy Podhala są wszechstronnie uzdolnieni, a tradycyjny kunszt ciesielstwa, hafciarstwa, krawiectwa, odlewnictwa, snycerki czy malarstwa jest przekazywany z pokolenia na pokolenie. Artyści w kościelisku, cechujący się wyjątkowym talentem i rozumieniem estetyki, tworzą w poszanowaniu dla podhalańskiej tradycji, ucząc się fachu od dziadów i pradziadów. Odwiedzając wsie w gminie Kościelisko warto zajrzeć do jednej z artystycznych pracowni, aby zapoznać się z regionalną twórczością i poznać popularne w regionie dziedziny sztuki:

Snycerstwo – jedna z najstarszych dziedzin sztuki zdobniczej, polegająca na rzeźbieniu w drewnie. Regionalnie wykorzystywana do zdobienia mebli, chat czy wyposażeniem domów.

Hafciarstwo - to dziedzina włókiennictwa, w której specjalizują się góralki, wyszywając niezwykle gorsety, koszule, spodnie czy nawet pościele.

Kaletnictwo – rzemieślnictwo polegające na wyrobie produktów skórzanych. Przykładem lokalnych, kaletniczych wyrobów są pasy juhaskie lub bacowskie, dodatkowo zdobione dużymi, metalowymi klamrami.

Malarstwo na szkle - wielu podhalańskich artystów trudni się w tej dziedzinie, tworząc głównie malunki o tematyce sakralnej.

GÓRALSKA ARCHITEKTURA

Zwiedzając Podhale, warto zwrócić uwagę na charakterystyczne budownictwo góralskie, które wykształciło się około XIX wieku. Podstawą tradycyjnego domu jest drewniana konstrukcja, stworzona z drewnianych płazów, które powstają poprzez rozcięcie na pół najlepszych pni. Szczeliny między specjalnymi belkami kiedyś uszczelniano mchem, a później wełnianką. Regionalną zabudowę zdobi charakterystyczny, stromy dach pokryty gontem – wedle tradycji również drewnianym.

Góralski dom składa się z dwóch izb: czarnej, służącej jako pomieszczenie kuchenne i sypialniane oraz białej, pełniącej funkcje świąteczne, wykorzystywana podczas chrzcin czy wesel. Nazwa izby „czarnej” pochodzi od koloru osmolonych ścian, które brudził znajdujący się w pomieszczeniu piec. Między głównymi pokojami znajduje się sień, służąca również jako schowek. Front tradycyjnej, góralskiej chaty powinien być wystawiony „do słonecka”. Od strony zachodniej dom zabudowany jest budynkami gospodarczymi, których zadaniem jest ochrona chaty przed zimnym, górskim wiatrem.

Aktualnie na Podhalu można zobaczyć wiele budynków tworzonych zgodnie ze „stylem zakopiańskim”, którego twórcą był Stanisław Witkiewicz. Witkacy dostosował tradycyjne i ludowe elementy do bardziej estetycznych i wyszukanych rozwiązań dla mieszkańców z większymi wymaganiami. Budynki tworzone w nurcie architektury zakopiańskiej to głównie pokaźne wille lub duże pensjonaty.

PASTERSTWO

Pasterstwo pojawiło się na Podhalu już w XV wieku, kiedy to kulturę wypasu przejęto od migrującej przez Karpaty ludności Wołoskiej – przodkowie Rumunów wypędzali owce na niezasiedlone tereny wysokogórskie, natomiast miejscowi przejmowali tę kulturę, dostosowując wypas do warunków regionu.

Gospodarka pasterska, niezwykle charakterystyczna dla Podhala, ma charakter sezonowy. Sezon wypasowy rozpoczyna się po dniu świętego Wojciecha, czyli 23 kwietnia – około tego dnia odbywa się uroczysty „redyk”, czyli wyprowadzenie stada owiec na hale. W tym okresie bacowie, przy pomocy juhasów, spędzają czas z owcami, mieszkając w „szałasach” – drewnianych domkach, które służą również jako miejsce wyrobu lokalnego sera owczego – oscypka. W ochronie owiec przed dzikimi zwierzętami pomagają psy pasterskie.

Bacowanie od lat jest zawodem przekazywanym w lokalnych rodzinach z pokolenia na pokolenie. Wypas owiec kończy się wczesną jesienią, około dnia świętego Michała, który przypada na 29 września. Po zakończonym sezonie baca odprowadza owce do ich właścicieli, dając im również mleko i wyroby z koziego mleka lub przekazując część zarobionych pieniędzy.

Przez wieki pasterstwo miało duży wpływ na zmiany przyrodnicze w tatrzańskim krajobrazie – aby poszerzać obszary wypasowe, górale wycinali kosodrzewinę. Wyniszczanie lasów trwało aż do powstania Tatrzańskiego Parku Narodowego – z czasem zaprzestano wypasania stada na jego terenie, co doprowadziło do znacznego zmniejszenia liczby owiec na halach. Kulturowy wypas owiec przywrócono w 1981 roku, a dzisiaj stada są wyprowadzane na trzydzieści różnych polan – w tym cztery na terenie gminy Kościelisko.